روایتی از آخرین تعمیر و طلاکاری گنبد حرم رضوی

گنبد حرم‌مطهر امام‌رضا (ع) (آنچه اکنون پیش روی ماست) حاصل بار‌ها مرمت و ساختن‌های دوباره در طول قرن‌های متمادی است. بسیاری از آنها که گنبد را پیش از سال‌۱۳۵۷‌خورشیدی به‌خاطر دارند، می‌دانند ظاهر آن پیش‌تر بار‌ها تغییر کرده است. تصاویر گنبد بارگاه مطهر امام‌رضا (ع) در دهه‌۲۰ خورشیدی نشان از خرابی و شکاف در خشت‌های نمای گنبد دارد.

همین است که در حدود سال‌۱۳۵۷‌خورشیدی تصمیم گرفته شد نمای ایوان طلا، گنبد و گلدسته نوسازی شود. آن زمان عبدالعظیم ولیان تولیت آستان‌قدس را بر عهده داشت و کار نوسازی بنای گنبد را به طلاکاران پاکستانی سپرد، اما چون در کارشان به آن خوبی که انتظار می‌رفت، نبودند، طلاکاران ایرانی کار را بر عهده گرفتند و آن را به پایان رساندند.

البته پیمانکاری طلای گنبد را آب طلاکار تهرانی «جعفرنوروز خان» برعهده گرفت و تعمیر و زیرسازی و نصب نما را استادکاران آستان‌قدس انجام دادند. «حافظیان رضوی» که پیشتر کار تعویض ضریح چهارم حرم را بر عهده داشت، در کار طلاکاری گنبد نماینده تولیت آستان قدس و ناظر آن بود. برای انجام این مهم، نخستین کاری که باید اتفاق می‌افتاد، برپایی یک داربست بود. بعد از برپایی داربست، ردیف همه خشت‌ها روی آن درج شد و سپس آن را از گنبد جدا کردند.

این خشت‌ها ابتدا از طلا زدوده و سپس تصمیم گرفته شد که از آن تعداد که سالم هستند، دوباره در کار نما استفاده شود و خشت‌های کهنه و فرسوده نیز به انبار بروند. در ادامه مرمت‌کاران برای ساخت زیر‌کار نما، با استفاده از یک لایه بتن و میل‌گرد‌هایی به قطر بیست سانتی‌متر، خشت‌های مسی طلا‌اندود‌شده را به یکدیگر وصل و محکم کردند.

خشت‌های تازه‌ای که جایگزین خشت‌های فرسوده شده بودند و قرار بود در طلاکاری گنبد به کار روند هم از ورق‌های مسی با همان ابعاد خشت‌های قدیمی -یعنی در همان اندازه‌های اصلی ۲۸‌سانتی‌متر در ۳۸‌سانتی‌متر- ساخته شدند.

چندماه پس از پیروزی انقلاب در تیرماه سال‌۱۳۵۸‌ بار دیگر کار نما و طلاکاری گنبد آغاز شد و تا خرداد سال بعد ادامه یافت

مرمت‌کاران همچنین حاشیه اضلاع گوناگون این خشت‌ها را به‌صورت‌های مختلف خم کردند و صیقل دادند و به‌منظور میخ‌کردن آنها بر روی بدنه گنبد‌مطهر، دستک‌هایی بر پشت خشت‌ها تعبیه کردند. کار به‌همین‌سادگی نبود و در همان ابتدا، روکش‌های طلا به‌خاطر اجرای ناقص مراحل آبکاری و صیقلی‌نکردن خشت‌ها بعد از آب‌طلاکردن پوسته شد تا آه از نهاد طلاکاران بلند کند.

در این دوران، کار طلاکاری به‌کندی پیش می‌رفت و حتی به‌خاطر وقوع انقلاب برای مدتی تعطیل شد و این کار در سال‌۱۳۵۷ به پایان نرسید. چندماه پس از پیروزی انقلاب در تیرماه سال‌۱۳۵۸‌خورشیدی بار دیگر کار نما و طلاکاری گنبد آغاز شد و تا خرداد سال بعد ادامه یافت.

آمار‌هایی نیز از تعداد خشت‌های به‌کار‌رفته وجود دارد. طبق گفته کارشناسان حدود ۷ هزارو ۷۴۰ عدد خشت در نوسازی گنبد استفاده شد که ۷ هزارو‌۱۹۳ عدد از خشت‌ها تازه بودند. وزن خشت‌های مسی نیز ۱۶ هزارو‌۸۰۸ کیلوگرم و وزن طلای به کار رفته در آنها حدود ۲۲۲ کیلوگرم بود. یک‌کیلو‌و‌چهارصد‌و‌سی‌گرم طلا نیز از خشت‌های قدیمی بازیابی و میزان ضخامت روکش طلا نیز ۱۶ میلی‌متر، یعنی چهار برابر ضخامت روکش‌های قبلی گنبد، در نظر گرفته شد.

در سال‌های اخیر نیز، کارشناسان آستان‌قدس‌روند آخرین طلاکاری را در فضای مجازی منتشر کردند. ظاهرا در این مرحله هفتصد متر‌مربع سطح گنبد طلا‌کاری شده و روی هر خشت سی گرم طلا به‌کار رفته است که البته این مقدار در خشت‌های ردیف‌های بالای گنبد که کوچک‌تر است، کمتر می‌شود. ناگفته نماند این نخستین‌باری است که از تکنیک آبکاری به جای روش چسباندن ورق‌های طلایی روی خشت‌ها استفاده شده است.

منبع: برگرفته از مقاله طلاکاری گنبد حرم امام رضا (ع) تالیف بهزاد نعمتی، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی‌آستان‌قدس

* این گزارش چهارشنبه ۲۴ مردادماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۸۷ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.